Mε ποιους τρόπους μπορούν οι γονείς να στηρίξουν τον έφηβο στη διαχείριση των συναισθηματικών δυσκολιών και αλλαγών της εφηβείας και να λειτουργήσουν προληπτικά, ως προς την εμφάνιση συναισθημάτων ψυχικής δυσφορίας και συναισθηματικού πόνου, από τους εφήβους;
Η κατάθλιψη στην εφηβική ηλικία εκφράζεται ως μια γενικευμένη ψυχική δυσφορία του/της εφήβου/ης, η οποία επηρεάζει καταλυτικά τον τρόπο που ο ο/η έφηβος/η, αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και τη σύνδεσή του με το περιβάλλον του. Τα συμπτώματα της εφηβικής κατάθλιψης, διαφέρουν από άτομο σε άτομο και είναι αρκετά πολύπλοκη η διαφοροποίηση και διάκρισή τους από τα συνήθη χαρακτηριστικά που συνοδεύουν την αναπτυξιακή φάση της εφηβείας.
Η αιτιολογικοί παράγοντες που συμμετέχουν στην έκφραση της εφηβικής κατάθλιψης, είναι σύνθετοι και αλληλοσχετιζόμενοι μεταξύ τους, συμβάλλοντας άμεσα ή έμμεσα στην εκδήλωση της κατάθλιψης ή στην μη λειτουργική διαχείριση των κρίσεων της εφηβείας. Ορισμένοι από τους παράγοντες που συμμετέχουν στην εκδήλωση κατάθλιψης κατά την εφηβική ηλικία, περιλαμβάνουν τα εξής:
- Δυσκολία ή έλλειψη υποστήριξης διαχείρισης των κρίσεων που αντιμετωπίζει το άτομο κατά την εφηβική ηλικία (ανασφάλεια, αγωνία αυτονόμησης, δημιουργία προσωπικής ταυτότητας, δόμηση εικόνας εαυτού, ανάγκη αποδοχής, σεξουαλική ταυτότητα, συναισθηματικές, σωματικές και ψυχικές αλλαγές κ.α.)
- Προηγούμενες τραυματικές εμπειρίες ή δυσλειτουργίες και στρεσογόνα γεγονότα και συνθήκες, που αντιμετώπισε ο/η έφηβος/η στο παρελθόν, δυσχεραίνουν την ομαλή μετάβαση και την επίλυση των κρίσεων της εφηβείας
- Δύσκολες ή μη λειτουργικές οικογενειακές σχέσεις προκαλούν ελλιπή υποστήριξη της ομαλής μετάβασης και της επίλυσης των κρίσεων της εφηβείας
- Σοβαρές συναισθηματικές δυσκολίες των γονιών και δυσκολίες στην οικογενειακή επικοινωνία και έκφραση των συναισθημάτων και αναγκών μεταξύ των μελών της οικογένειας, ενισχύουν την συναισθηματική απομόνωση, απόσυρση και ανασφάλεια του/της εφήβου/ης, ο οποίος δεν νιώθει στήριξη και αποδοχή στη διαχείριση των προσωπικών του δυσκολιών.
- Το συνεχώς μεταβαλλόμενο και ανασφαλές ευρύτερο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον, με τις νέες συνθήκες που διαμορφώνονται σε διεθνές επίπεδο, προκαλεί ταχύτατες αλλαγές και κρίσεις, οι οποίες δημιουργούν σύγχυση, τόσο σε ενδοπροσωπικό όσο και σε διαπροσωπικό επίπεδο. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, έχουν επηρεαστεί οι ενδοοικογενειακές σχέσεις και ο τρόπος που τα μέλη της οικογένειας διαχειρίζονται τις δυσκολίες, την ευρύτερη ανασφάλεια και αποσταθεροποίηση θεσμών και λειτουργιών, σε συνάρτηση με τις κρίσεις και συναισθηματικές ανάγκες των μελών της οικογένειας.
Τα συμπτώματα της εφηβικής κατάθλιψης διαφέρουν ανα άτομο, ενώ η ένταση και η διάρκεια, είναι οι παράγοντες που τα διαφοροποιούν από τα συνήθη συμπτώματα της εφηβείας. Έτσι στους εφήβους η κατάθλιψη συνήθως εκφράζεται με ευερεθιστότητα, κοινωνική απόσυρση, αντικοινωνική συμπεριφορά, χαμηλή επίδοση στο σχολείο και πιθανά:
- Προβλήματα ύπνου: αϋπνία ή υπερυπνία, που συνδέεται με τη δυσκολία του/της εφήβου/ης να ξυπνήσει το πρωί για το σχολείο ή να κοιμάται κατά τη διάρκεια της ημέρας.
- Προβλήματα διατροφής: ελάττωση ή αύξηση της όρεξης, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα τη σημαντική απώλεια ή αντίθετα αύξηση του βάρους, χωρίς μεταβολή της δίαιτας.
- Έλλειψη κινήτρων: έλλειψη στόχου και έλλειψη ενέργειας, με αποτέλεσμα την αδυναμία μελέτης και χαμηλές σχολικές επιδόσεις.
- Έλλειψη ενδιαφερόντων: Μειωμένο ενδιαφέρον και μειωμένη ευχαρίστηση για όλες ή σχεδόν όλες τις δραστηριότητες και αίσθημα κόπωσης.
- Μειωμένη ικανότητα σκέψης, συγκέντρωσης και μνήμης.
- Ασυνήθιστη κούραση, ανία και παθητική στάση καθώς και αίσθημα ματαιότητας.
- Αντιδράσεις έντονου εκνευρισμού, θυμού, εχθρότητας.
- Θλίψη, υπερευαισθησία, συχνό κλάμα, σημάδια συναισθηματικής κατάπτωσης.
- Αισθήματα αναξιότητας, σκληρής αυτοκριτικής ή υπερβολικής ή αναιτιολόγητης ενοχής.
- Κοινωνική απόσυρση , απομόνωση και απομάκρυνση από φίλους και παρέες
- Αντικοινωνική ή παραβατική συμπεριφορά
- Σκέψεις θανάτου, ιδέες αυτοκτονίας ή απόπειρα αυτοκτονίας.
Ο ρόλος της οικογένειας αλλά και των σχολικών κοινοτήτων είναι ιδιαίτερα σημαντικός και μπορεί, στην μεγαλύτερη πλειοψηφία των περιπτώσεων, να συμβάλλει με μεγάλη αποτελεσματικότητα στην πρόληψη της εφηβικής κατάθλιψης, ανεξάρτητα από την αρχική αιτιολογία εμφάνισης της κατάθλιψης. Η οικογένεια, κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, μπορεί να λειτουργήσει ως πυρήνας παροχής στήριξης και ενθάρρυνσης του/της εφήβου/ης στη διαχείριση της κρίσης της εφηβείας, ενώ παράλληλα, μπορεί να αξιοποιηθεί η περίοδος αυτή, ως ευκαιρία αυτοβελτίωσης και εξέλιξης όλης της οικογένειας, υιοθετώντας νέους και ποιο λειτουργικούς τρόπους διαχείρισης και επίλυσης των κρίσεων και δυσκολιών της.
Μερικοί χρήσιμοι τρόποι, με τους οποίους η οικογένεια και οι γονείς μπορούν να στηρίξουν τον/την έφηβο στη διαχείριση των συναισθηματικών δυσκολιών και αλλαγών της εφηβείας και να λειτουργήσουν προληπτικά, ως προς την εμφάνιση συναισθημάτων ψυχικής δυσφορίας και συναισθηματικού πόνου, από τους εφήβους είναι οι εξής:
Επικοινωνία με ενσυναίσθηση, φροντίδα και υποστήριξη
Επιλέγουμε την επικοινωνία που καθοδηγεί και ενθαρρύνει, με σεβασμό στην προσωπική συναισθηματική ζωή και εμπειρία του/της εφήβου/ης. Ενθαρρύνουμε την συζήτηση με ανοιχτά ερωτήματα που δεν υποδεικνύουν το σωστό ή λάθος, αλλά περισσότερο ενθαρρύνουν τον έφηβο να αντιληφθεί τα συναισθήματα του και να διαμορφώσει την δική του άποψη και αντίληψη για τον κόσμο. Παρακολουθούμε, σεβόμαστε και ενθαρρύνουμε τη σταδιακή αυτονόμηση και αυτενέργεια του παιδιού, θέτοντας τα κατάλληλα όρια, χωρίς να παραβιάζουμε ή να υποτιμούμε την αυξανόμενη ικανότητα του/της εφήβου/ης, να κάνει επιλογές και να λαμβάνει αποφάσεις. Με τον τρόπο αυτό, συμβάλλουμε στη δόμηση της ταυτότητας του/της εφήβου/ης, μέσω της παροχής της δυνατότητας στον ίδιο να κατανοεί τον εαυτό του και να αξιολογεί τις δυνάμεις του.
Εξάσκηση και διαμόρφωση κοινωνικών δεξιοτήτων και συναισθηματικής ανθεκτικότητας
Η εφηβεία φαίνεται να είναι μια ιδιαίτερα έντονη, συναισθηματικά περίοδος, καθώς ο/η έφηβος/η, γίνεται περισσότερο ευαίσθητος βιώνοντας με μεγάλη ένταση πολλά και διαφορετικά συναισθήματα, τα οποία εναλλάσσονται ταχύτατα προκαλώντας του ένταση, αλλά και φόβο και ανασφάλεια κατά την νέα αυτή εμπειρία. Μέσα από αυτή την συναισθηματική ένταση, προκλήσεις σε επίπεδο σχέσεων, φιλίας, έρωτα, σχολικής ή ακαδημαϊκής επίδοσης, φαίνεται να συνοδεύονται από μεγαλύτερη ένταση, φόρτιση και αγωνία, για τον έφηβο, καθιστώντας τον ευάλωτο ψυχικά. Στη διαδικασία αυτή οι γονείς μπορούν να συμβάλλουν στην ενδυνάμωση των εφήβων για τη διαχείριση στρεσσογόνων συνθηκών με πολλούς τρόπους. Είναι βοηθητικό οι γονείς, πριν αποπειραθούν να συμβουλέψουν ή να υποδείξουν στο παιδί, τρόπους διαχείρισης, να αντιληφθούν και να εκφράσουν τα δικά τους συναισθήματα, βοηθώντας τον έφηβο να καταλάβει τα δικά του, χωρίς φόβο. Δίνοντας αυτό το χώρο συναισθηματικής έκφρασης ο/η έφηβος/η θα νιώσει περισσότερο ασφαλής, χωρίς να φοβάται αυτά που νιώθει. Αυτό θα είναι και το πρώτο βήμα ανάπτυξης συναισθηματικής ανθεκτικότητας από τον έφηβο, το οποίο θα αποτελέσει και τη βάση εκμάθησης τρόπων και δεξιοτήτων αποτελεσματικής διαχείρισης της συναισθηματικής έντασης και δυσκολίας, σε όλη του τη ζωή
Ενθάρρυνση θετικών σχέσεων με συνομηλίκους
Είναι γνωστό ότι το περιβάλλον των φίλων και συνομηλίκων είναι μια ιδιαίτερη πηγή κοινωνικοποίησης, αυτοπροσδιορισμού και δόμησης ταυτότητας για τον/την έφηβο. Επιπλέον, κατά την περίοδο αυτή διαμορφώνεται, σε μεγάλο βαθμό, ο τρόπος διασύνδεσης του ατόμου με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, μέσω της εμπειρίας των φιλικών και άλλων σχέσεων και της ανάπτυξης των διαπροσωπικών δεξιοτήτων. Είναι σημαντική η δυνατότητα άντλησης ψυχικής ικανοποίησης από τον έφηβο κατά την εμπειρία σύνδεσής του με φίλους και συνομηλίκους, καθώς είναι μια από τις βασικότερες εμπειρίες που συμβάλλουν στην ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας των ανθρώπων και της μείωσης του κοινωνικού αλλά και προσωπικού άγχους. Οι μη ικανοποιητική εμπειρία σύνδεσης με τους άλλους, αποτελεί σημαντικό παράγοντα κοινωνικής και προσωπικής απόσυρσης, καθώς και παράγοντα ψυχικού πόνου.
Σε αυτή τη διαδικασία, οι γονείς μπορούν να στηρίξουν την μάθηση, από την πλευρά του/της εφήβου/ης, για τον τρόπο λειτουργίας των ανθρώπινων σχέσεων, τον τρόπο να λειτουργούν ως φίλοι, αλλά και τον τρόπο και τις εναλλακτικές προστασίας και απομάκρυνσης του εφήβου από σχέσεις που παύουν να είναι ικανοποιητικές ή λειτουργικές για τον ίδιο. Δεν είναι τόσο χρήσιμη η υπόδειξη του αριθμού ή της ποιότητας των φίλων που θα πρέπει ο/η έφηβος/η να έχει, όσο η στήριξη του εφήβου στη βαθμιαία κατανόηση των αναγκών και των ορίων του, μέσα από τις φιλικές του σχέσεις. Επίσης, είναι βοηθητικό να παρέχονται με σεβασμό πάντα στα προσωπικά του συναισθήματα, εναλλακτικές για το πώς ο ίδιος μπορεί να αντιληφθεί , να αποφασίσει και τελικά να εκφράσει τη δυσαρέσκεια του, σε μια φιλική σχέση. Τέλος, πάντα, ο τρόπος που οι γονείς διαχειρίζονται τις δικές τους φιλίες, είναι ένας τρόπος εκπαίδευσης του εφήβου, στη διαχείριση των διαπροσωπικών σχέσεων.
Ενθάρρυνση και εκπαίδευση στην αναζήτηση σκοπού
Η σύνδεση της ζωής και της δράσης με έναν σκοπό, με ένα νόημα, είναι πολύ σημαντική για όλους του ανθρώπους. Αυτή η σύνδεση φαίνεται να είναι ουσιώδης και ύψιστη ανάγκη κατά την εφηβεία. Είναι σημαντικό οι γονείς με προτεραιότητα να προσπαθούν να στηρίζουν τον/την έφηβο στην αναζήτηση και σύνδεση των δραστηριοτήτων και επιλογών του, με προσωπικά του νοήματα. Οι δραστηριότητες, οι υποχρεώσεις και οι προσπάθειες του/της εφήβου/ης, σε όποιο χώρο δραστηριοποιείται (σχολείο, αθλητισμός, σπουδές, τέχνη κλπ) θα πρέπει να νοηματοδοτούνται ως μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας επίτευξης ενός σκοπού. Ενός σκοπού με προσωπικό νόημα και ενδιαφέρον για τη ιδιαίτερη προσωπικότητα του κάθε παιδιού. Η αίσθηση του σκοπού είναι σημαντική για τη νοηματοδότηση του εαυτού και της ταυτότητας του εφήβου και ένας από τους σημαντικότερους ψυχοπροφυλακτικούς παράγοντες για την ενήλικη ζωή του.
Οι γονείς μπορούν με ανοιχτές ερωτήσεις και προσεκτική ακρόαση να αξιολογούν που βρίσκεται το προσωπικό νόημα και ο σκοπός του εφήβου, βοηθώντας και τον ίδιο, παράλληλα, να κατανοήσει και στην συνέχεια να παρακολουθεί τον προσωπικό του σκοπό. Στηρίζουν έτσι τον/την έφηβο στο να έχει συνεχώς επίγνωση του προσωπικού του νοήματος και παράλληλα των τρόπων, με τους οποίους θα βρίσκεται κοντά σε αυτό και άρα κοντά στον εαυτό του και τις δυνάμεις του.
