Πως προσδιορίζεται ο τρόπος που οι άνθρωποι ανταποκρίνονται και διαχειρίζονται δυσκολίες και σημαντικές προκλήσεις; Ποιοι μηχανισμοί καθιστούν Ψυχικά Ανθεκτικούς τους ανθρώπους; Πως ενισχύεται η Ψυχική Ανθεκτικότητα των παιδιών;

Ο όρος ανθεκτικότητα (resilience), έχει μελετηθεί σε ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών τομέων και εφαρμογών όπως η μηχανική, η οικολογία, η οικονομία και η ψυχολογία. Ο όρος Ψυχική Ανθεκτικότητα αναφέρεται σε μια δυναμική ψυχοκοινωνική διαδικασία, μέσω της οποίας τα άτομα που εκτίθενται σε αντιξοότητες ή δυνητικά τραυματικά γεγονότα και εμπειρίες, ανταποκρίνονται με θετική προσαρμογή, σε βάθος χρόνου.

Ως Ψυχική Ανθεκτικότητα, θα μπορούσε να περιγραφεί η δυνατότητα επιτυχούς διαχείρισης μιας κρίσης, από ένα άτομο και η σύντομη και λειτουργική επιστροφή του στην προ της κρίσης κατάσταση. Η ψυχική ανθεκτικότητα αποτελεί διαδικασία κατά την οποία το άτομο ενεργοποιεί και χρησιμοποιεί ψυχικές και διανοητικές διαδικασίες και συμπεριφορές που καθιστούν εφικτή τη διατήρηση της λειτουργικότητας του και της αντίληψης του εαυτού, την προώθηση των προσωπικών του στόχων καθώς και την αυτοπροστασία του, από τις πιθανές αρνητικές επιπτώσεις στρεσογόνων παραγόντων και κρίσεων που αντιμετωπίζει.

Οι άνθρωποι που διαθέτουν υψηλή ψυχική ανθεκτικότητα, δεν σημαίνει ότι δεν βιώνουν συναισθήματα που συνδέονται με τη θλίψη, το φόβο, το θυμό, την ανασφάλεια ή την αγωνία, σε αντίξοες και κρίσιμες τραυματικές συνθήκες, όπως είναι η απώλεια, η ασθένεια, φυσικές καταστροφές, απώλεια εργασίας κ.λ.π. Η Ψυχική Ανθεκτικότητα περιγράφεται αλλά και αξιολογείται ως ένα σύνολο χαρακτηριστικών που διευκολύνουν τη θετική διαχείριση και λειτουργική προσαρμογή του ατόμου, σε γεγονότα, αλλαγές και προκλήσεις, κατά τη διάρκεια της ζωής του.

Στο πλαίσιο αυτό, η ψυχική ανθεκτικότητα αποτελεί ένα εξελικτικό πλεονέκτημα που οι περισσότεροι άνθρωποι διαθέτουν και χρησιμοποιούν για να διαχειριστούν στρεσογόνους παράγοντες, κρίσεις και τραυματικές εμπειρίες. Παράλληλα, η Ψυχική Ανθεκτικότητα είναι μια δυναμική αναπτυξιακή διαδικασία, που εξελίσσεται και αναπτύσσεται στο χρόνο και επηρεάζεται από την αλληλεπίδραση μιας σειράς παραγόντων, τόσο ατομικών όσο και κοινωνικών. Η μελέτη και αξιολόγηση της ανθρώπινης ψυχικής ανθεκτικότητας, καταγράφει τόσο την ικανότητα και τους μηχανισμούς ψυχικής επιβίωσης των ατόμων, από δύσκολες ή και τραυματικές συνθήκες, όσο και την ικανότητα αλλαγής και αυτοβελτίωσης του ατόμου, μέσα από αντίξοες συνθήκες και προκλήσεις.

Ουσιαστικά, η Ψυχική Ανθεκτικότητα αποτελεί διαδικασία ή πρότυπο λειτουργικής ανταπόκρισης και προσαρμογής στο περιβάλλον, με τις κρίσεις, το οποίο αυτό φέρει, για όλους τους ανθρώπους. Ωστόσο, δεν ανταποκρίνονται όλοι οι άνθρωποι με τον ίδιο τρόπο στις προκλήσεις, κρίσεις ή αντιξοότητες και τραύματα τα οποία συμβαίνουν στη ζωή τους. Ενδεικτικές είναι οι μελέτες που παρουσιάζουν εντυπωσιακά αποτελέσματα διαχρονικών ερευνών, με αντικείμενο ενήλικούς και παιδιά, που έχουν επιβιώσει και έχουν πολύ θετικά ανταπεξέλθει, σε ιδιαίτερα τραυματικά γεγονότα και κρίσεις (μαζικές καταστροφές, ένοπλες συγκρούσεις, οικογενειακή εγκατάλειψη, ακραία φτώχια, σοβαροί τραυματισμοί, χρόνιες ασθένειες κ.λ.π.)  ενώ ένα πολύ μεγάλο ποσοστό αυτών,  έχουν σημειώσει εξαιρετική πρόοδο, σε βάθος χρόνου, στη ζωή τους.

Αυτό που διαφοροποιεί και επηρεάζει την ικανότητα λειτουργικής προσαρμογής και θετικής διαχείρισης σημαντικών κρίσεων των ανθρώπων και άρα προσδιορίζει την ψυχική τους Ανθεκτικότητα, είναι η ύπαρξη και κατάλληλη ενεργοποίηση της επίδρασης των προσωπικών προστατευτικών μηχανισμών των ανθρώπων. Ένας προστατευτικός μηχανισμός μεταβάλλει άμεσα ή έμμεσα θετικά την ανταπόκριση και τα προσαρμοστικά αποτελέσματα  ενός ατόμου σε μια κατάσταση κινδύνου, ή σε κρίσιμα σημεία καμπής της ζωής του. Οι μηχανισμοί προστασίας μπορούν να προωθήσουν διαδικασίες θετικής προσαρμογής-ανταπόκρισης ή να μετριάσουν την επίδραση αρνητικών, ως προς την λειτουργική διαχείριση της κρίσης, παραγόντων.

Ενδεικτικά, οι προσωπικοί προστατευτικοί μηχανισμοί μπορούν να λειτουργήσουν

• Μειώνοντας την επίδραση του κινδύνου- κρίσης, στη λειτουργικότητα του ατόμου
• Μειώνοντας ή καταργώντας αρνητικές αλυσιδωτές αντιδράσεις, στην εμπειρία και συναισθήματα του ατόμου
• Διατηρώντας ή αναπτύσσοντας νέες δυνάμεις και εμπειρίες αυτο-αποτελεσματικότητας και
• Αναπτύσσοντας νέες ευκαιρίες για το άτομο (Rutter, 1990).

Παράγοντες Ψυχικής Ανθεκτικότητας

Ένας συνδυασμός παραγόντων συμβάλλει στην δόμηση και συνεχή εξέλιξη της Ψυχικής Ανθεκτικότητας, ως αναπτυξιακής διαδικασίας. Πολλές μελέτες δείχνουν ότι ο πρωταρχικός παράγοντας της ανθεκτικότητας είναι η φροντίδα και οι υποστηρικτικές και ουσιαστικές σχέσεις και συνδέσεις, εντός και εκτός της οικογένειας. Σχέσεις που δημιουργούν και εξελίσσουν την εμπειρία αγάπης, αποδοχής, σύνδεσης, κατανόησης και εμπιστοσύνης, παρέχουν πρότυπα και μοντέλα αίσθησης υποστήριξης και ενθάρρυνσης και τελικά συμβάλουν σημαντικά στην διασφάλιση και ενίσχυση της Ψυχικής Ανθεκτικότητας ενός ατόμου.

Διάφοροι επιπλέον παράγοντες συνδέονται με την ανθεκτικότητα, όπως:

• Η αίσθηση του σκοπού, του προσωπικού νοήματος, τα οποία συνδέονται στη συνέχεια με την ικανότητα να κάνουμε σχέδια και να λάβουμε μέτρα για να τα υλοποιήσουμε, ενθαρρύνοντας δυνάμεις που συνδέονται με την αυτοεκπλήρωση και προσωπική ικανοποίηση
• Η αποτελεσματική αντίληψη-αίσθηση του εαυτού και η συνεχής επίγνωση των προσωπικών στόχων, αξιών αλλά και δυνάμεων και ικανοτήτων.
• Η σύνδεση με τους άλλους ανθρώπους, η συμμετοχή και η αίσθηση ανήκειν στη κοινότητα. Ο προσδιορισμός και η σύνδεση της εικόνας του εαυτού, μέσα σε ένα ευρύτερο πλέγμα ανθρώπινων σχέσεων, συλλογικού σκοπού, συμμετοχής και υπευθυνότητας.
• Αποτελεσματικές δεξιότητες επικοινωνίας και επίλυσης προβλημάτων.
• Η ικανότητα να επίγνωσης, έκφρασης και διαχείρισης συναισθημάτων.
• Εξοικείωση με αφορμές-προκλήσεις αυτόανακάλυψης και συνεχούς αυτοβελτίωσης. Κάθε αλλαγή προκαλεί την μάθηση, αρχικά του εαυτού. Κι αυτό δεν παύει να συμβαίνει σε όλη τη διάρκεια της ζωής.

Στρατηγικές οικοδόμησης της Ψυχικής Ανθεκτικότητας των παιδιών

Η παιδική και εφηβική ηλικία, προσφέρει ιδιαίτερα πλούσιες και παράλληλα ουσιαστικές ευκαιρίες, ανάδειξης και οικοδόμησης της Ψυχικής Ανθεκτικότητας, ως δυναμικής και συνεχώς εξελισσόμενης διαδικασίας. Κάποιες από τις παραμέτρους που φαίνεται να σχετίζονται με την σταδιακή οικοδόμηση της Ψυχικής Ανθεκτικότητας των παιδιών, περιλαμβάνουν τα εξής:

• Θετικές εμπειρίες σύνδεσης και ικανοποίησης αναγκών αλλά και ανακούφισης του πόνου. Η Αγάπη, η φροντίδα, το ενδιαφέρον, η αποδοχή και η εκτίμηση, αποτελούν θετικές εμπειρίες σύνδεσης και για αυτό και συνδέονται με τη Ψυχική Ανθεκτικότητα.
• Όρια. Οι κανόνες, οι νόμοι και οι συνέπειες καθορίζουν τις προσδοκίες αλλά και τα όρια ασφαλούς κοινωνικής αλληλεπίδρασης των παιδιών. Με τον τροπο αυτό γίνεται περισσότερο προβλέψιμη, κατανοητή αλλά και ικανοποιητική η αλληλεπίδραση των παιδιών με την ανθρώπινη κοινότητα.
• Διέγερση- Ερεθίσματα. Η διέγερση όλων των αισθήσεων αλλά και η γνωστική, πνευματική και συναισθηματική διέγερση, προσφέρει σε ένα παιδί τις ευκαιρίες να μάθει, να αναζητήσει και να ανακαλύψει τις αλληλεπιδράσεις της ζωής και τον εαυτό του σε σχέση με τον κόσμο. Μέσα από τα ερεθίσματα μαθαίνει να αναζητά να αντιλαμβάνεται και να υποστηρίζει το προσωπικό του σκοπό και νόημα, ακόμη και σε συνθήκες προσωπικής ή κοινωνικής κρίσης.
• Σχέσεις με συνομηλίκους. Σύνδεση και σχέσεις μέσα και έξω από την οικογένεια, τους φίλους και τους συνομηλίκους βοηθούν ένα παιδί να απαντήσει σε ερωτήσεις όπως “Ποιος είμαι;” «Τι μπορώ;» «Τι μου ταιριάζει;» Προκαλούν και διεγείρουν, και μαθαίνουν την αλληλεπίδραση.
• Κοινότητα και μέντορες. Οι ηλικιωμένοι, μέλη της κοινότητας, πρότυπα μίμησης, δάσκαλοι κ.α. μπορούν κυρίως να εμπνεύσουν και να διεγείρουν την αναζήτηση και τα κίνητρα συνεχούς μάθησης των παιδιών.
• Προσωπικός Χώρος. Τα παιδιά χρειάζονται προσωπικό χώρο για εξερεύνηση, σκέψη, πειραματισμό και φαντασία. Ο χώρος και ο χρόνος για εσωτερικές σκέψεις και ιδιωτικότητα είναι ζωτικής σημασίας και για τα παιδιά, καθώς δίνει τη δυνατότητα προσωπικής συγκρότησης αλλά και αυτογνωσίας.
• Σεβασμός. Ο σεβασμός και η ευγένεια, αποτελεί σημαντική εμπειρία για τα παιδιά, τόσο ως προς την έκφρασή του προς τους άλλους ανθρώπους, όσο και σαν εμπειρία του να δέχεται το ίδιο το παιδί, το σεβασμό και την ευγένεια των άλλων.
• Αίσθηση Ασφάλειας. Η ελευθερία από τον φόβο είναι προϋπόθεση της ανάπτυξης και της εξερεύνησης.
• Αλτρουισμός. Η πίστη στην ανθρώπινη ικανότητα αλλά και επιλογή συνύπαρξης, αλληλεγγύης και ισότιμης προσφοράς, αποτελεί σημαντική εμπειρία και τρόπο σύνδεσης του παιδιού με τη κοινότητα, ιδιαίτερα σε κρίσιμες στιγμές.
• Αξίες. Ο ιδεαλισμός και η πίστη σε αξίες είναι εύκολο να καλλιεργηθούν κατά τα παιδικά και εφηβικά χρόνια και είναι η έμπνευση αλλά και η δύναμη των ανθρώπων, να συνεχίσουν να πιστεύουν, να ενεργοποιούν δυνάμεις και να νοηματοδοτούν τη ζωή τους με μια αίσθηση ενός ευρύτερου σκοπού, ιδιαίτερα σε συνθήκες προσωπικών ή και κοινωνικών κρίσεων.
• Αίσθηση του εαυτού. Η αυτοεπίγνωση και η αίσθηση ταυτότητας κάποιου, περιλαμβάνει επίσης την εκτίμηση των δυνατοτήτων, την αξιολόγηση των ορίων ενός ατόμου, σε συνδυασμό με το προσωπικό νόημα και σκοπό. Περιλαμβάνει τη δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού των ανθρώπων σε κάθε συνθήκη και επομένως τη δυνατότητα αυτορύθμισης και λειτουργικής προσαρμογής, όταν αυτό απαιτηθεί.

Βιβλιογραφία:

Psychological and Social Aspects of resilience: A synthesis of risks and resources, Saul Levine
Psychological resilience State of knowledge and future research agendas Rebecca Graber, Florence Pichon and Elizabeth Carabine, 2015Quiz Ψυχικής Ανθεκτικότητας

Quiz Ψυχικής Ανθεκτικότητας

Το Quiz δεν αποτελεί ψυχολογική αξιολόγηση- εκτίμηση. Για το λόγο αυτό δεν είναι δομημένο για την εξαγωγή αποτελεσμάτων βάσει κάποιας κλίμακας αξιολόγησης. Η λειτουργία του είναι εκπαιδευτική, δίνοντας πληροφορίες, σε επιμέρους ερωτήματα, για τις παραμέτρους που σχετίζονται με την διαδικασία Ψυχικής Ανθεκτικότητας. Στόχος του Quiz είναι η ευαισθητοποίηση και εξοικείωση με την έννοια της Ψυχικής Ανθεκτικότητας, ως ερέθισμα για περεταίρω διερεύνηση και ενδυνάμωση των προσωπικών μηχανισμών και δεξιοτήτων θετικής προσαρμογής και λειτουργικής διαχείρισης, προσωπικών κρίσεων και προκλήσεων, με στόχο την δημιουργική αξιοποίηση των δυνάμεών μας για αλλαγή.

Καλή διασκέδαση!

Κάντε το Quiz εδώ: https://docs.google.com/forms/d/1xnXfQ_OAhuDqtlJsr_ZiSisJFmoGSnQWBU3_1Sya22Q/edit