Το θέμα της ψυχικής υγείας αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η παγκόσμια κοινότητα, παρακολουθώντας και καταγράφοντας τους συνεχώς αυξανόμενους ρυθμούς αύξησης της κατάθλιψης, τους άγχους και μιας σειράς άλλων ψυχικών διαταραχών που αυξάνονται με ιδιαίτερα έντονη τάση στους νέους. Τα ποσοστά δείχνουν ότι παρά την εξέλιξη και αύξηση της έρευνας, των φαρμάκων και των νέων τεχνικών θεραπείας των ψυχικών διαταραχών, ο αριθμός των ανθρώπων και ιδιαίτερα των νέων ενηλίκων, που αντιμετωπίζουν δυσκολίες και προβλήματα ψυχικής υγείας, αυξάνεται ραγδαία.
Τι άραγε δεν πήγε καλά;
Η κυρίαρχη αφήγηση προσεγγίζει τα προβλήματα ψυχικής υγείας ερμηνεύοντας τα (και άρα κατανοώντας αυτά) κυρίως στο πλαίσιο μιας ατομικής «παθολογίας». Μέσα από αυτή την προσέγγιση προκύπτει, λογικά, η εξέταση των προβλημάτων ψυχικής υγείας σε επίπεδο χημείας του εγκεφάλου ή τη γενετικής ή των οικογενειακών σχέσεων, ως πηγή ψυχικής ασθένειας.
Ενώ όλοι αυτοί οι παράγοντες συμβάλλουν ασφαλώς σημαντικά, στην διαμόρφωση ενός πλαισίου κατανόησης και ερμηνείας των ψυχικών διαταραχών, το θέμα της ψυχικής ασθένειας μοιάζει να είναι περισσότερο σύνθετο και πολυεπίπεδο. Για να προσεγγίσουμε και να κατανοήσουμε περισσότερο αποτελεσματικά το θέμα της ψυχικής υγείας και των ψυχικών διαταραχών, θα βοηθούσε ίσως μια διεύρυνση του κυρίαρχου αφηγήματος προσέγγισης της ψυχικής ασθένειας, η οποία θα περιλαμβάνει και συστηματικά θα αξιολογεί πολιτιστικούς και κοινωνιολογικούς παράγοντες και τους τρόπους που οι παράγοντες αυτοί αλληλεπιδρούν με τους ανθρώπους.
Ποιες είναι οι συνθήκες και οι επιπτώσεις της κουλτούρας που δημιουργεί και παράγει μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, στην ψυχική υγεία και τη συμπεριφορά των ανθρώπων μέσα σε αυτόν τον πολιτισμό;
Πόσο η παγκοσμιοποίηση επηρεάζει, διαμορφώνει και διαχέει αξιακά συστήματα, τα οποία ενσωματώνουν συνειδητά ή ασύνειδα οι άνθρωποι;
Ως ανθρώπινα όντα είμαστε βιολογικοί οργανισμοί που λειτουργούν σε ένα ευρύτερο σύνθετο οικοσύστημα και όπως ακριβώς και όλοι οι άλλοι ζωντανοί οργανισμοί, η συμπεριφορά μας είναι, τουλάχιστον εν μέρει, απάντηση στο περιβάλλον μας (Προσαρμογή).
Ο ανθρωπολόγος και ψυχολόγος Gregory Bateson γνωστός για τη θεωρία του «Ecology of Mind», υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν μπορεί να διαχωριστεί από το πολιτισμικό της πλαίσιο, καθώς είναι δύο έννοιες αλληλένδετες και σε συνεχή αλληλεπίδραση. Συνεπώς για να αναλύσουμε τα επιμέρους στοιχεία ενός συστήματος, θα πρέπει να κατανοήσουμε τη σχέση τους με το ευρύτερο σύστημα.
Στο πλαίσιο μιας τέτοιας «οικολογικής», άποψης άμεσης διασύνδεσης του ατόμου με το ευρύτερο οικοσύστημα-περιβάλλον, γίνεται εξαιρετικά δύσκολο να ερμηνεύσουμε την κρίση της ψυχικής υγείας σε παγκόσμιο επίπεδο, μέσα από μεμονωμένες δυσλειτουργίες (π.χ. ατομική παθολογία). Αν η ανθρώπινη ψυχική υγεία και η ανθρώπινη συμπεριφορά, βρίσκονται σε μια συνεχή αλληλεπίδραση και συνεπώς επηρεάζονται συνεχώς από πολιτιστικούς παράγοντες, τότε ένα υψηλό ποσοστό ψυχικών ασθενειών σε έναν πληθυσμό μπορεί να είναι ενδεικτικό ασθένειας ή δυσλειτουργίας όχι μόνο σε άτομα, αλλά και στην κοινωνία ως σύνολο.
Η αλήθεια είναι ότι κανείς δεν καταλαβαίνει πλήρως πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Κανείς δεν γνωρίζει πραγματικά τις ακριβείς αιτίες των ψυχικών ασθενειών και άρα είναι αδύνατο να βγάλουμε απόλυτα συμπεράσματα σχετικά με την προέλευσή τους. Παράλληλα, παρότι η συνεχής έρευνα δίνει συνεχώς αυξανόμενη γνώση στον τομέα της νευροχημείας, παρότι συνεχώς εξελίσσεται η εκπαίδευση επαγγελματιών ψυχικής υγείας, παρότι παγκοσμίως αυξάνεται το ποσοστό των ανθρώπων που χρησιμοποιούν συνταγογραφούμενα φάρμακα και άλλες θεραπείες των ψυχικών ασθενειών, ο αριθμός των ατόμων που πάσχουν από ψυχικές διαταραχές, αυξάνεται.
Πιθανά να βοηθούσε αν δοκιμάζαμε διαφορετικές προσεγγίσεις που θα διατύπωναν διαφορετικές ερωτήσεις.
Ποιες είναι οι σημαντικότερες πολιτισμικές επιρροές στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία μας και πώς επηρεάζουν τους ανθρώπους; Ποιες είναι οι βασικές αξίες του πολιτισμού στον οποίο ζούμε;
Ζούμε σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία που βασίζεται στην ιδέα ότι η ανάπτυξη, ακόμα και η απεριόριστη ανάπτυξη, είναι καλή για εμάς. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι πολιτικοί και οι οικονομολόγοι υπογραμμίζουν τόσο συχνά τη σημασία της ανάπτυξης. Αυτή η κουλτούρα με βάση την ανάπτυξη έχει βαθιές επιπτώσεις στη συμπεριφορά και το περιβάλλον μας.
Ως ανθρώπινα όντα έχουμε όλοι μια βασική ανάγκη να ανήκουμε, να κατανοούμε τον εαυτό μας ως μέλος μιας κοινότητας και την ανάγκη να νιώσουμε αποδεκτοί για αυτό που είμαστε. Αντίθετα, η παγκοσμιοποιημένη κουλτούρα μας υποβαθμίζει ή και απορρίπτει τις θεμελιώδεις ανθρώπινες ανάγκες για τους σκοπούς της οικονομίας και της ανάπτυξης. Με αυτόν τον τρόπο, ενθαρρύνονται αξίες και συμπεριφορές που είναι αποδοτικές για την παγκόσμια αγορά, αλλά αποθαρρυντικές για την ανθρώπινη ατομική και συλλογική ψυχική υγεία. Ενθαρρύνεται η αίσθηση του ανήκειν , μέσω της δυνατότητας ή ικανότητας των ανθρώπων να παράγουν και να καταναλώνουν πλούτο οικονομικό. Η πληρότητα και ενεργητικότητα της κοινωνικής συμμετοχής, νοείται κυρίως μέσω της κατοχής και χρήσης της νέας smart τεχνολογίας, με την οποία οι άνθρωποι μπορούν να νιώθουν “συνδεδεμένοι”. Η ατομική αίσθηση ταυτότητας, καθώς και η βαθιά επιθυμία των ανθρώπων για σύνδεση και φιλία, μπορούν να επιτευχθούν μόνο με την απόκτηση των προϊόντων και των υπηρεσιών που προωθούνται μέσω της διαφήμισης.
Διαμορφώνεται μια κουλτούρα κατανόησης του εαυτού μέσω της σύγκρισης και ταύτισης (ή αδυναμίας ταύτισης) με απόλυτα προκαθορισμένες κατηγορίες. Τελικά η παγκόσμια οικονομία είναι ένα σύστημα που διαμορφώνει και πιθανά επιβάλλει μια ιδιαίτερη παγκοσμιοποιημένη κουλτούρα και αξίες, με βαθιές επιπτώσεις για την ανθρώπινη συμπεριφορά και ψυχική υγεία.
Οι αξίες που προωθεί αυτή η παγκόσμια κουλτούρα είναι αυτές της ανάπτυξης, του ανταγωνισμού, της δύναμης και της κυριαρχίας. Παράλληλα αναπτύσσονται και επιβάλλονται συστήματα προσαρμογής ή και καταπίεσης, μέσα στα οποία αποθαρρύνεται τελικά η θετική κοινωνική αλληλεπίδραση και η συνεργασία, ως αυτοσκοπός. Ως επιτυχία κατανοείται η δυνατότητα των ανθρώπων να ανταγωνίζονται για την κατοχή περιορισμένων πόρων, ενώ από τους καρπούς της ανάπτυξης επωφελούνται συνεχώς και μικρότερα ποσοστά του παγκόσμιου πληθυσμού. Η παγκόσμια κοινωνία μετατρέπεται σε ένα περιβάλλον ανταγωνιστικά εχθρικό , όπου οι άνθρωποι διαγκωνίζονται για την εξασφάλιση πόρων, ωστόσο πεπερασμένων. Η υπακοή στην εξουσία, η ικανότητα χειρισμού των ανθρώπων και η ικανότητα να παραβλέπεται η αδικία είναι όλες οι ιδιότητες που ενθαρρύνονται.
Η αδυναμία προσαρμογής ή υιοθέτησης των αξιών αυτής της κουλτούρας από τους ανθρώπους δεν είναι δείγμα ατομικής αποτυχίας ή πολύ περισσότερο ψυχικής και κοινωνικής δυσλειτουργίας ή παθολογίας. Στην πραγματικότητα, μπορεί να συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Υπάρχει ένας τεράστιος όγκος επιστημονικής βιβλιογραφίας ο οποίος τεκμηριώνει με ερευνητικά δεδομένα ότι τα ανθρώπινα όντα είναι πραγματικά από τη φύση τους συνεργατικά και όχι ανταγωνιστικά. Ο ανταγωνισμός και ο εγωκεντρισμός ήταν οι κανόνες της ανθρώπινης συμπεριφοράς κυρίως σε πιο πρωτόγονα οργανωμένες κοινωνικές δομές.
Επιπλέον, δεν είναι αυτοί οι κανόνες συμπεριφοράς και οι τρόποι σύνδεσης των ανθρώπων στις βασικές κοινωνικές δομές όπως η οικογένεια, όπου οι άνθρωποι συνεργάζονται φροντίζοντας ο ένας τις ανάγκες του άλλου, έχοντας έναν κοινό σκοπό. Αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι οι άνθρωποι δεν συμπεριφέρονται με εγωιστικούς ή άπληστους τρόπους, αλλά η ιδέα ότι αυτές είναι οι φυσικές τάσεις των ανθρώπων είναι λανθασμένη.
Μια κοινωνία που ενσωματώνει τις αξίες της ανάπτυξης, του ανταγωνισμού και της χειραγώγησης, απαιτεί ως μηχανισμό προσαρμογής την εναντίωση ή απαξίωση των έμφυτων αναγκών των ανθρώπων να ανήκουν σε μια κοινότητα και να συνδέονται μεταξύ τους με όρους, δικαιοσύνης, αποδοχής και συνεργασίας. Η μη προσαρμογή σε μια ανταγωνιστική και μη συνεργατική κουλτούρα, μπορεί τότε να αποτελεί ένδειξη ενός «υγιούς» ανθρώπου. Όπως δήλωσε ο ψυχολόγος R. D. Laing, “η παραφροσύνη είναι μια απόλυτα ορθολογική προσαρμογή σε έναν τρελό κόσμο”.
Τα καλά νέα είναι ότι η ψυχική υγεία και ο πολιτισμός ως διασυνδεδεμένοι παράγοντες επιτρέπουν λύσεις που μπορούν να λειτουργούν, τόσο για το άτομο όσο και για την κοινωνία. Σίγουρα δεν ισχυρίζομαι ότι έχω όλες τις απαντήσεις, αλλά πιστεύω ότι τίθενται ερωτήματα ικανά να κάνουν τους ανθρώπους να σκέφτονται έξω από το κουτί. Πιστεύω ότι είναι δυνατή η επαναξιολόγηση της κουλτούρας μας για κατανάλωση, ανάπτυξη και ανταγωνισμό. Οι άνθρωποι μπορούμε να αλλάξουμε τις ιστορίες που λέμε οι ίδιοι για το πώς λειτουργεί η κοινωνία μας και μπορούμε να επιλέξουμε τα ιδανικά που θέλουμε να διαμορφώσουμε για τον πολιτισμό μας.
Ο ψυχολόγος Bruce Levine παρομοιάζει εκείνους που πάσχουν από ψυχική ασθένεια σε καναρίνια σε ανθρακωρυχείο. Αυτά τα πουλιά είναι εξαιρετικά ευαίσθητα στα περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Όταν οι ανθρακωρύχοι είδαν τα καναρίνια να πέφτουν από τις φωλιές τους ήξεραν ότι οι συνθήκες στο ορυχείο είχαν επιδεινωθεί και ήρθε η ώρα να βγουν έξω για να σωθούν. Θα μπορούσε η κρίση της ψυχικής υγείας να είναι ένα σημάδι μιας βαθιά λανθασμένης κουλτούρα και ένα μήνυμα ότι είναι καιρός να βγούμε από το ορυχείο πριν είναι πολύ αργά;
Τα επόμενα βήματα είναι δικά μας. Συνεχίζουμε σε μια πορεία υψηλού ρίσκου ή ξεκινάμε τη διαδικασία της επούλωσης του εαυτού μας και του πολιτισμού μας, ώστε να μπορέσουμε να οικοδομήσουμε τα είδη των κοινωνιών που μπορούν να κατοικήσουν με επιτυχία σε αυτόν τον πλανήτη.
Άρθρο του Josh Pendergrass, Δεκέμβριος 2014
Μετάφραση & Επιμέλεια Άρθρου: Έλενα Πατήλα, Ψυχολόγος Οικογενειακή Θεραπεύτρια
Πηγή
